Ο αρχαιολογικός τουρισμός στην Ίο σχετίζεται με την επίσκεψη στο αρχαιολογικό μουσείο της Χώρας και σε περιοχές με αρχαιολογικό ενδιαφέρον όπως ο Σκάρκος (Πρωτοκυκλαδικός οικισμός της Ίου), τα αρχαία τείχη της χώρας, το ρωμαϊκό υδραγωγείο στην Αγία Θεοδότη, το βυζαντινό Παλαιόκαστρο στην Ψάθη, τα Ελληνικά στον Επάνω Κάμπο, ο αρχαίος τάφος στον Πλακωτό που διεκδικεί την ταφή του μεγάλου ποιητή Ομήρου κ.α.

Ο Choiseul – Gouffier δίνει σε χαρακτικό του βιβλίου του την παλαιότερη γνωστή εικόνα της Χώρας της Ίου στην οποία εικονίζονται και τα ορατά ως σήμερα λείψανα της Αρχαίας Πόλης. Κύριο οικιστικό κέντρο της Ίου, τουλάχιστον από τους αρχαϊκούς χρόνους και μετά, αποτελεί η ομώνυμη πόλη. Η ύπαρξη της μαρτυρείται και από τον Πτολεμαίο: «Ίος νήσος και πόλις» [Μάρθαρη, 1999]. Η Αρχαία Πόλης της Ίου βρισκόταν στη θέση της σημερινής Χώρας, στο απόκρημνο ύψωμα του Κάστρου που δεσπόζει στην περιοχή του λιμανιού. Η φυσική οχυρή θέση της ήταν ενισχυμένη με τείχος που περιέβαλλε ολόκληρο το λόφο. Η κύρια πύλη της βρίσκεται στα δυτικά, στο σημείο που κατέληγε ο βαθμιδωτός δρόμος που οδηγούσε από το λιμάνι στην πόλη. Το τείχος είναι κατασκευασμένο από επιμήκεις όγκους ντόπιου σχιστόλιθου. Όπως φαίνεται από την κεραμεική των κλασσικών και αρχαϊκών χρόνων που βρέθηκε στα θεμέλια, ορισμένα τμήματα του ανάγονται στους χρόνους αυτούς ενώ η γενική εικόνα που δίνει συνηγορεί για την χρονολόγηση του μεγαλύτερου μέρους του στους ελληνιστικούς χρόνους.

Η σύγχρονη αρχαιολογική έρευνα της Ίου αρχίζει από την Αρχαιολογική Υπηρεσία στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Τα πρωιμότερα ίχνη ανθρώπινης παρουσίας που επισημάνθηκαν ως σήμερα στο νησί προέρχονται από τη θέση Σκάρκος. Εκεί περισυνελέγει επιφανειακή κεραμεική που χρονολογείται στη μετάβαση από την Πρωτοκυκλαδική Ι στην Πρωτοκυκλαδική ΙΙ περίοδο (ομάδα Κάμπου, 2.800 – 2.700 π.Χ.).

Κατά τις επόμενες περιόδους (Πρωτοκυκλαδική ΙΙ, 2.700 – 2.200 π.Χ.) που οι επικοινωνίες στο Αιγαίο βρίσκονται στο αποκορύφωμα τους, η Ίος εμφανίζεται ακμαία και πυκνοκατοικημένη. Οικισμοί εντοπίστηκαν κυρίως σε ακρωτήρια και υψώματα σε παράλιες θέσεις, όπως η Αγία Θεοδότη, η Ψάθη και οι Πλάκες στα ανατολικά, το Μαγγανάρι στα νότια και ο Σκάρκος στα δυτικά, όπου βρίσκεται ο μεγαλύτερος και πιο σημαντικός οικισμός του νησιού. Τα νεκροταφεία των οικισμών αυτών ταυτίστηκαν επίσης. Παράλληλα όμως επισημάνθηκαν νεκροταφεία, με πιο σημαντικό εκείνο στη θέση Πλακωτός στα βόρεια του νησιού, οι οικισμοί των οποίων παραμένουν ακόμη άγνωστοι.

Σύμφωνα με τα νομισματικά και επιγραφικά δεδομένα στην Ίο λατρεύονταν ο Ζευς Πολιεύς, η Αθηνά Πολιάς, ο Πύθιος Απόλλων, ο Σωτήρ Απόλλων, η χθόνια θεότητα της βλάστησης (Φυτάλμιος) και η Ίσις.

Ερείπια ναϊκών οικοδομημάτων υπάρχουν στις παραθαλάσσιες θέσεις Ψάθη και Αγία Θεοδότη στα ανατολικά του νησιού. Σε άλλες θέσεις στο εσωτερικό ή τα παράλια του νησιού, σε κορυφές κατάλληλες για παρατηρητήρια, είναι ορατά τα ερείπια κυκλικών ή τετράγωνων πύργων (Μερσυνιά, Ψαρόπυργος κτλ) ενώ στη θέση Ελληνικά στον Επάνω Κάμπο υψώνεται ελληνιστικό διώροφο κτίριο αγροτικού χαρακτήρα σε πολύ καλή κατάσταση διατήρησης. Στη θέση Μαγαζιά, στα βόρεια, σώζονται τα ερείπια παραλιακής ρωμαϊκής κώμης ενώ στην Ψάθη και την Αγία Θεοδότη υπάρχουν λείψανα ρωμαϊκών υδραγωγείων [Μάρθαρη, 1999].

Ο οχυρωμένος οικισμός Παλαιόκαστρο πάνω σε κατακόρυφο λόφο της βόρειας Ίου παρουσιάζει βυζαντινά στοιχεία και πιθανολογείται ότι κτίσθηκε επί Κομνηνών [Σπαρτίνου, 2004].

Το νησί της Ίου θεωρείται ο τόπος ταφής του μεγάλου ποιητή Όμηρου. Πληροφορίες για το θάνατο και την ταφή του Ομήρου μπορούμε να πάρουμε από το Στράβωνα (βιβλ. 10, κεφαλ. Ε § 1) που αναφέρει τα εξής: «Της Θήρας δ’ εκατό σταδίους απέχει νησίδιον Ίος, εν ω κεκηδεύσθαι τινες φασί τον ποιητήν Όμηρον…» [Τσαγκαρόπουλος, 1965].

Η παράδοση της ταφής οφείλεται επίσης σε χρησμό του Μαντείου των Δελφών που τον αναφέρει ο Παυσανίας (Φωκικά, βιβλ. 10, κεφ. 24, εδαφ. 2). Ο χρησμός που δόθηκε στον όμηρο είναι ο εξής:

Όλβιε και δύσμαινον (εφυς γαρ επ’ αμφοτέροισι)

Πατρίδα δίζηα μητρίς δε τοι, ου πατρίς εστί

Έστω Ίος νήσος μητρός πατρίς, η σε θανόντα

Δέξεται αλλά νέων παίδων αίνιγμα φυλάξαι.

Η μετάφραση του είναι η εξής:

«Ευτυχισμένε και δυστυχισμένε (διότι γεννήθηκε και για τα δύο)

Ζητάς πατρίδα, αλλά υπάρχει της μητρός σου η οποία δεν είναι πατρίδα σου.

Υπάρχει ένα νησί Ίος, πατρίδα της μητρός σου, η οποία θα σε δεχθεί αφού πεθάνεις.

Αλλά φυλάξου από το αίνιγμα νεαρών παιδιών».

Η εκδοχή του Ιακ. Ραγκαβή, «Ελληνικά» λέξις Ίος, λέει τα εξής:

Ένθα επί πέτρας καθεζόμενος εθεάσατο αλιείς προσπλέοντας, ων επύθετο ει τι έχοιες» οι δε αλιείς απήντησαν ότι «οσ’ έχομεν λιπύμεθ’ οσ’ ουχ έχομεν φερόμεθα». Εννοούσαν δε ότι όσες εκ των ψειρών συνελάμβανον αφού τις εσκότωναν τις άφιναν, όσες δεν έπιαναν τις έπαιρναν μαζί τους και έφευγαν.

Κατά αυτή την εκδοχή, ο Όμηρος πέθανε διότι δεν μπόρεσε να βρει την αινιγματική απάντηση των νεαρών ψαράδων [Τσαγκαρόπουλος, 1965]. Επίσης η αρχαιολογική σκαπάνη έχει φέρει στο φως αρχαία νομίσματα που φέρουν την κεφαλή του Ομήρου και τις λέξεις ΟΜΗΡΟΣ και ΙΗΤΩΝ.

Βιβλιογραφία:

*          Μάρθαρη Μ., «Το Αρχαιολογικό Μουσείο της Ίου», Υπουργείο Πολιτισμού ΚΑ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασσικών Αρχαιοτήτων, 1999.

*          Σπαρτίνου Μ. – Γ., «Ίος, Ιχνογραφώντας τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον», Δήμος Ιητών, Πρόγραμμα «Πρακτικές Βιώσιμης Ανάπτυξης στα Νησιά του Νοτίου Αιγαίου (νήσοι Ίος και Τήλος)», Συγχρηματοδότηση ΥΠΕΧΩΔΕ (Πρόγραμμα ΕΤΕΡΠΣ), Σύρος 2004.

*          Τσαγκαρόπουλος Α., «Ίος, μια άσπρη πινελιά στο Αιγαίο», τυπογραφείο Αφοι Κ. Ρόκου, Αθήνα 1965.